Plany regulacji Wilkołaza w 1836 roku
Jak wyglądało centrum Wilkołaza 200 lat temu? Gdzie znajdował się szpital dla ubogich? W którym miejscu znajdowała się karczma? Czy w parafii była wikarówka? Jeśli tak, to gdzie?
Cyfrowe archiwa Ordynacji Zamoyjskich udostępniły rewelacyjne dla nas dokumenty z aktami wilkołaskiego probostwa.
Na potrzeby Ordynacji zostały wykonane plany przynależności i wykorzystania gruntów parafialnych sprzed i po ich regulacji w latach 30 osiemnastego wieku. Dostarczają nam bezcennych informacji na temat zabudowy centrum Wilkołaza w tamtych czasach.
Istnienie szpitala jest znane z wielu innych dokumentów, ale niestety nigdzie dotychczas nie spotkałem się z jego dokładnym umiejscowieniem. Nie tylko z resztą szpitala, generalnie określenia lokalizacji różnych miejsc w dokumentach są bardzo ogólne i opierają się głównie na zapomnianych już nazwach części Wilkołaza lub nazwisk właścicieli pól i działek. Kto dzisiaj wie gdzie znajdował się Wymysł lub Karabacz?
Okazuje się, że szpital znajdował się obok kościoła przy Błoniach, tam gdzie obecnie mieszkają państwo Garbacz, Król i pani Żuraw. Z powodu braku funduszy na jego prowadznie, chorzy byli nieliczni i musieli utrzymać się w nim sami. Budynek służył poza tym jako dom dla służby probostwa (być może było to od pewnego momentu jego głowne przeznaczenie).
Karczma - jej lokalizacja nie jest wielkim zaskoczeniem. To oczywiście skrzyżowanie drogi lubelskiej z "kościelną", w miejscu gdzie obecnie jest sklep pana Banacha. Nawet przed wybudowaniem gościńca do Lublina, to miejsce było newralgiczne i na mapie Miega z końca XVIII w. widzimy sporej wielkości budowlę. Nie jedyna to oczywiście karczma w Wilkołazie, ale to osobny bardzo ciekawy temat.
Plan probostwa wskazuje też gdzie znajdowała się stara plebania. Wydaje się, że to zaznaczony na zbliżeniu mapki niewielki budynek przy ogrodzeniu kościoła. W pierwszej połowie XIX w. była już w opłakanym stanie i m. in. ks. Strasz starał się o wybudowanie nowej - tej sprawy dotyczy duża część akt Ordynacji i to też jest ciekawy temat do analizy i opisania (również z innych archiwów objawia się całkiem ciekawy, choć kontrowersyjny obraz tutejszego probostwa).
Ładnie w ten plan wpasowuje się szkic kościoła Władysława Zielińskiego. Widać na nim z prawej strony fragment budynku gospodarczego krytego strzechą oraz dwie osoby, jak się okazuje na drodze prowadzącej do plebanii i gospodarstwa proboszcza.
Wikary w XIX w. parafii musiał w dużej mierze dawać sobie radę sam. O tym też powstanie w przyszłości artykuł, bo zachowało się sporo zapisów dotyczących wikariatu wilkołaskiego. Mieszkał w osobnej wikarówce znajdującej się być może po lewej stronie drogi na Wilkołaz II i do Kłodnicy tuż przed rozwidleniem. Na jednej z późniejszych map zaznaczono tam kuźnię, więc nie ma pewności co do lokalizacji samej wikarówki. Po prawej stronie drogi były zabudowania gospodarcze wikarego i jego ogrody. Także łąka tuż za rzeką należała do niego. Zwróćmy tylko uwagę na to, że obecna droga poprowadzona jest sporym nasypem powstałym w związku z budową linii kolejowej. Wcześniej była to po prostu droga wiodąca przez dolinę rzeki.
Ostatnią rzeczą, na którą warto zwrócić uwagę jest podstawowa różnica między planami sprzed i po zmianach w gruntach probostwa. Podstawową zmianą jest wytyczenie nowych dróg do Zakrzówka i Bychawy. Pierwotnie droga ochodziła od od traktu lubelskiego po południowej stronie starego cmentarza i łukiem podążała do folwarku na Wilkołazie Górnym i dalej do Zakrzówka. Ordynaccy planiści przenieśli ją na północną część cmentarza i wyprostowali.
Zaznaczony na planie nowy cmentarz na rozwidleniu gościńca do Bychawy i Zakrzówka został oddany do użytku dopiero w 1948 roku. Do tego czasu wykorzystywano jeszcze dotyczasowy cmentarz w centrum wsi.
Sam proces zamiany gruntów i regulacji jest bardzo dokładnie opisany w dokumentach Ordynacji i zostanie mu poświęcony osobny artykuł.