Wilkołaskie młyny
Trudno sobie wyobrazić współczesną nawet wieś bez młyna, co dopiero wieś sprzed pięćdziesięciu czy stu lat. Miejscowości położone nad rzekami posiadały młyny wodne - jak np. Zakrzówek, a w tych gdzie odpowiedniej rzeki nie było królowały młyny napędzane siłą wiatru. Jedne i drugie wymagały odpowiedniego doboru miejsca, gdzie taki młyn mógł działać. Elektryfikacja wyeliminowała ten problem i w zasadzie można było budować młyny gdziekolwiek.
Gdzie znajdowały się młyny w Wilkołazie? Wskazówek udzielają historyczne mapy. Na mapie kwatermistrzowskiej z 1843 r. oznaczono młyn wodny w Wilkołazie II u ujścia wąwozu (dawna nazwa tego miejsca to Kał) oraz drugi w Zalesiu na Urzędówce.
Na mapach z pierwszych dziesięcioleci XX wieku zaznaczone są:
- młyn wiatrowy przy obecnym wygonie do lasu kłodnickiego (między szosą kłodnicką a linią kolejową).
- młyn wiatrowy w Wilkołazie III
- młyn wiatrowy w Kolonii Rudnik Szlachecki.
- młyny wodny na Zalesiu
- młyny wodny w folwarku Ostrów.
Jednak głównym tematem tego artykułu będą dwa młyny motorowe: najbardziej znany na terenie folwarku Wilkołaz Dolny oraz zapomniany, choć wybudowany nieco wcześniej, młyn w Wilkołazie I tuż za cmentarzem w miejscu, gdzie znajdowała się lecznica dla zwierząt. Plany obu młynów dostępne są w cyfrowych zasobach Archiwum Państwowego w Lublinie.
Młyn motorowy Ignacego Poleszaka wybudowano w 1923 roku. Rok ten nie jest pewny ponieważ dokumentacja archiwalna wskazuje, że młyn powstał bez zezwolenia, a do odpowiednich urzędów zgłoszono go już po jego powstaniu. Na dodatek w dokumencie zatwierdzającym plan czytamy:
Za samowolne budowę bez pozwolenia starostwo winno Poleszaka pociągnąć do odpowiedzialności sądowej z art. 37 i 38 Kod. Kar.
Na jednej z fotografii Jana Żytka widzimy młyn o bardzo podobnej budowie do tego, ale najprawdopodobniej jest to inny okoliczny młyn. Na zdjęciu lotniczym z 1944 roku widzimy zabudowania zgodne z planem sytuacyjnym - możemy na nim dostrzec sam młyn. Jego plan jest interesujący także dlatego, że w detalach pokazuje układ mechanizmów mielących ziarno na mąkę.
Na terenie folwarku w Wilkołazie Dolnym znajdował się młyn powstały w 1838 roku w budynku dawnego spichlerza wybudowanego w 1881 roku i przebudowanego w 1927. Młyn powstał po nabyciu części terenów folwarku przez Helenę Dębowską. Niestety jak większość obiektów folwarcznych popadł w ruinę. Poniżej fotografie z 2009 roku wykonane przez pana Kazimierza Iwanowicza ze strony polskiekrajobrazy.pl
Bardzo szczegółowy opis powstania młyna, jego konstrukcji i pozostałości znajduje się w Uchwale nr IX/81/2019 Rady Gminy Wilkołaz:
Młyn umieszczono w 1938 r. w budynku dawnego spichlerza dworskiego ordynacji Zamojskich, powstałego w 1881 roku. Po pożarze spichlerza w 1927 r. budynek został gruntownie odnowiony i zmieniono jego funkcję na młyn. W 1942 r. napęd z silnika spalinowego zastąpiono silnikiem elektrycznym.
Jest to budynek murowany, wzniesiony na rzucie prostokąta, oszkarpowany, dwukondygnacyjny z użytkową sutereną. Do jego budowy wykorzystano cegłę ceramiczną pełną oraz zaprawę wapienno-piaskową. Stropy są wykonane z drewna. Drewniana jest również więźba dachowa o budowie krokwiowo-płatwiowej na dwóch rzędach pochyłych stolców z zastrzałami. Dach jest dwuspadowy, pokryty blachą.
Budynek został wzmocniony w narożach wydatnymi szkarpami, mniejsze szkarpy występują również pośrodku każdej elewacji do połowy jej wysokości, górą przechodząc w lizeny.
Elewacje szczytowe są zwieńczone uproszczonym gzymsem, nad którym w szczycie elewacji wschodniej znajdują się trzy płyciny z datami: 1881, 1927 oraz 1938. W elewacji północnej główne wejście do młyna jest poprzedzone współczesnym gankiem, który tworzą dwa cementowe słupy podpierające daszek pulpitowy. Z pierwotnego wyposażenia młyna zachował się mlewnik firmy „J. John Sp. Akc” w Łodzi z 1936 r. łuszczarka ziarnowa oraz skrzynia na mąkę sprzed 1939 r.